Xanthii Fructus - Rough cocklebur
กระชับ(ผล)
苍耳子 (Cāng ěr zǐ - ชางเอ๋อร์จื่อ)
ข้อมูลเครื่องยา
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาและพิษวิทยา
ชื่อเครื่องยา
ชื่อเครื่องยา (ไทย)
:
กระชับ (ผล)
ชื่อเครื่องยา (จีน)
:
ชางเอ๋อร์จื่อ（苍耳子 Cāng ěr zǐ）
ชื่อเครื่องยา (ละติน)
:
Xanthii Fructus
ชื่อพืช (ไทย)
:
กระชับ
ชื่อพืช (จีน)
:
ชางเอ่อร์（苍耳 Cāng ěr）
ชื่อพืช (อังกฤษ)
:
Rough cocklebur
ลักษณะทางพฤษศาสตร์
ชื่อพฤษศาสตร์หรือวิทยาศาสตร์
:
Xanthium strumariumsubsp. sibiricum (Patrin ex Widder) Greuter (ชื่อพ้องพฤกษศาสตร์ Xanthium sibiricum Patr.)
วงศ์
:
ASTERACEAE
ลักษณะทางพฤษศาสตร์
:
ไม้ล้มลุก ลำต้นตั้งตรง สูง 40-100 ซม. ใบเดี่ยว เรียงสลับ ใบรูปไข่แกมรูปสามเหลี่ยม กว้าง 5-10 ซม ยาว 6-10 ซม. ปลายใบแหลม โคนใบรูปหัวใจ ขอบใบเรียบหรือจักซี่ฟัน ช่อดอกแบบช่อกระจุกแน่น ออกตามซอกใบ ดอกเพศผู้และดอกเพศเมียจะอยู่บนต้นเดียวกัน โดยดอกเพศผู้มีกลีบดอกสีขาว ส่วนดอกเพศเมียไม่มีกลีบดอก ผลแห้งเมล็ดล่อน รูปไข่หรือรูปกระสวย มีหนามรูปตะขอและขนละเอียด ปลายเป็นจะงอยแหลม 2 อัน มีเมล็ดเดียว เมื่อแก่มีสีดำ
เอกสารอ้างอิง
(1) โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี สืบค้นจาก http://www.rspg.or.th/plants_data/plantdat/asterace/xstrum_1.htm
(2) กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม สืบค้นจาก https://www.dnp.go.th/botany/detaildict.html?wordsname=กระชับ
ภาพลักษณะทางพฤษศาสตร์
:
ลักษณะทางภายนอกของเครื่องยา
ลักษณะภายนอก
:
คำอธิบายลักษณะภายนอก
1. ผลกระชับ
:
ผลมีลักษณะเป็นรูปกระสวยหรือรูปไข่ ยาว 1-1.5 ซม. เส้นผ่าศุนย์กลาง 0.4-0.7 ซม. ผิวสีน้ำตาลหรือสีเหลืองเขียว มีหนามทั้งผล ที่ปลายผลมีจะงอยแหลม 2 อัน บริเวณโคนมีรอยก้านผล เนื้อแข็งเหนียว เมื่อผ่าครึ่งจะพบเมล็ด 1 เมล็ด ผลเรียวทรงกระสวยแบน เปลือกผลบางสีเทาดำ มีลายตามยาว เปลือกเมล็ดมีเยื่อหุ้ม มีกลิ่นอ่อนๆ รสขมเล็กน้อย
ภาพลักษณะภายนอก
:
สรรพคุณ
สรรพคุณ (ไทย)
แหล่งเพาะปลูกและผลิตในไทย
- กระชับ มีถิ่นกำเนิดในอเมริกาเหนือ และแพร่กระจายตามธรรมชาติทั่วโลก ประเทศไทยจัดเป็นวัชพืชขึ้นทั่วไปตามที่โล่ง ดินระบายน้ำดี พบในนาข้าวหลังเก็บเกี่ยว บางครั้งพบในแปลงพืชที่ปลูกหลังเก็บเกี่ยวด้วย กระชับเป็นผักพื้นบ้านขึ้นชื่อของจังหวัดระยอง ต้นอ่อนเพาะคล้ายถั่วงอก โดยนำเมล็ดแช่น้ำนาน 70–80 วัน ก่อนนำไปเพาะ ต้นอ่อนที่คล้ายถั่วงอกใช้ใส่แกงส้ม กินกับน้ำพริก หรือผัดน้ำมันหอย
การเตรียมยาตามตำราไทย
- ไม่มีข้อมูล
สรรพคุณทางยาตามภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย
- ตำรายาไทย ใช้ผลเป็นยาเย็น บำรุงกำลัง รักษาโรคท้องมาน รากรสขมช่วยเจริญอาหาร เป็นยาแก้วัณโรคต่อมน้ำเหลืองและมะเร็ง ใบและต้นแก้อาการปวดศีรษะและอาการปวดหู ต้นใช้ระงับประสาท แก้โรคมาลาเรีย ประเทศจีนมีรายงานการใช้ต้นกระชับเป็นยามากกว่า 1,000 ปี โดยใช้รักษาโรคแพ้อากาศหรือโรคจมูกอักเสบจากภูมิแพ้ ไซนัสอักเสบ ปวดศีรษะ แผลในกระเพาะอาหาร โรคลมพิษ ไขข้ออักเสบ ลดการติดเชื้อจากแบคทีเรียและเชื้อรา และจากรายงานการวิจัยหลายฉบับ พบว่าผักกระชับมีสารสำคัญมากกว่า 170 ชนิด และจากการศึกษาทางด้านเภสัชวิทยา พบว่าสารต่างๆ เหล่านี้มีสรรพคุณมากมาย โดยเฉพาะช่วยลดอาการแพ้ ต้านมะเร็ง ต้านอักเสบ เป็นต้น อย่างไรก็ตาม เมล็ดมีสารพิษชื่อว่า carboxyatractyloside (xanthostrumarin) ซึ่งเป็นพิษต่อสัตว์ สารนี้จะคงอยู่จนถึงระยะที่เมล็ดงอกเป็นต้นอ่อนมีใบเลี้ยงติดอยู่ แต่เมื่อใบแท้เริ่มมีการเจริญเติบโต สารไกลโคไซด์นี้จะลดลงอย่างรวดเร็ว สารพิษชนิดนี้จะไม่สลายตัวแม้จะนำมาตากแดดให้แห้งแล้วก็ตาม ดังนั้นการนำผักกระชับมากินต้องเป็นต้นอ่อนที่มีใบแท้เจริญออกมาสมบูรณ์แล้ว ในบังคลาเทศมีรายงานการกินต้นกล้าหรือต้นอ่อนที่ใบแท้ยังไม่เจริญทำให้มีผู้เสียชีวิตไม่น้อยกว่า 20 ราย จึงต้องระมัดระวัง ถึงแม้จะมีรายงานว่าในเมล็ดมีสารพิษ แต่ยาจีนแผนโบราณมีการนำมาใช้ในตำรับยารักษาแก้จมูกอักเสบเรื้อรังและริดสีดวงจมูก ด้วยการใช้เมล็ดกระชับประมาณ 8 กรัม ใบสะระแหน่ 5 กรัม ใบชา 10 กรัม รากหอมใหญ่ 6 กรัม โกฐสอ 10 กรัม และดอกชุนฮัว 12 กรัม นำทั้งหมดมาต้มกับน้ำเป็นยากิน นอกจากนี้ยังมีการใช้เมล็ดเป็นยาแก้ไข้หวัด ถอนพิษไข้ด้วย ข้อสังเกตตำรับยานี้น่าจะมีวิธีการปรุงยาตามแบบฉบับโบราณของชาวจีนที่น่าจะลดพิษ ต้องให้ผู้รู้จริงๆ ปรุงยา นอกจากนี้รากและผลมีสารจำพวก sesquiterpenoid lactones เช่น xanthinin, xanthatin มีสรรพคุณแก้แพ้ แก้อาการอักเสบได้หลายอย่าง เช่น การติดเชื้อทางผิวหนัง โรคกระเพาะอาหาร ในประเทศแถบอเมริกาใต้นำใบมาสกัดสีย้อมให้สีเหลือง
- เอกสารอ้างอิง https://www.thaihof.org/ผักกระชับ-วัชพืชยาและอา/
ขนาดและวิธีใช้ตามตำรายาไทย
- ไม่มีข้อมูล
ผลข้างเคียงตามตำรายาไทย
- ไม่มีข้อมูล
ข้อควรระวังตามตำรายาไทย
- เมล็ดมีสารพิษชื่อว่า carboxyatractyloside (xanthostrumarin) ซึ่งเป็นพิษต่อสัตว์ สารนี้จะคงอยู่จนถึงระยะที่เมล็ดงอกเป็นต้นอ่อนมีใบเลี้ยงติดอยู่ แต่เมื่อใบแท้เริ่มมีการเจริญเติบโต สารไกลโคไซด์นี้จะลดลงอย่างรวดเร็ว สารพิษชนิดนี้จะไม่สลายตัวแม้จะนำมาตากแดดให้แห้งแล้วก็ตาม ดังนั้นการนำผักกระชับมากินต้องเป็นต้นอ่อนที่มีใบแท้เจริญออกมาสมบูรณ์แล้ว ในบังคลาเทศมีรายงานการกินต้นกล้าหรือต้นอ่อนที่ใบแท้ยังไม่เจริญทำให้มีผู้เสียชีวิตไม่น้อยกว่า 20 ราย จึงต้องระมัดระวัง
สรรพคุณ (จีน)
แหล่งเพาะปลูกและผลิตในจีน
- เฮยหลงเจียง เหลียวหนิง จี๋หลิน เหอเป่ย ซานตง เจียงซู อันหุย เจ้อเจียง
การเตรียมยาตามตำราจีน
- ผลสุก ตากแห้ง
สรรพคุณทางยาตามภูมิปัญญาการแพทย์แผนจีน
- กระจายลมเย็น บรรเทาอาการคัดจมูก ขับไล่ลมและความชื้น (散风寒，通鼻窍，祛风湿)
ขนาดและวิธีใช้ตามตำรายาจีน
- ต้ม 3-10 กรัม
ผลข้างเคียงตามตำรายาจีน
- หากใช้ในปริมาณมากเกินไป อาจส่งผลให้คลื่นไส้ อาเจียน เวียนศีรษะ